Van gió tay gạt là gì?  Vai trò của nó đối với hệ thống thông gió

Van gió tay gạt (manual damper) là loại đơn giản nhất trong hệ thống HVAC. Bài viết sẽ giúp bạn hiểu rõ cấu tạo, ứng dụng và cách tối ưu hóa vai trò quan trọng của van tay gạt trong thông gió và điều hòa hiện đại.

1. Van gió tay gạt là gì?

Van gió tay gạt là loại thiết bị thủ công dùng để điều chỉnh lưu lượng gió trong hệ thống ống gió HVAC. Người dùng thao tác thông qua cần gạt hoặc tay quay để mở hoặc đóng các cánh van, từ đó kiểm soát lượng không khí cấp hoặc hút theo mong muốn.

• Cơ chế đơn giản, không dùng điện hoặc điện tử.
• Thích hợp dùng tại nhánh gió, hộp kỹ thuật, miệng gió.

2. Cấu tạo và nguyên lý hoạt động của van gió tay gạt

Cấu tạo cơ bản của van gió tay gạt

• Khung van (Frame): làm từ thép mạ kẽm hoặc inox, chịu được môi trường ẩm ướt.
• Cánh van (blade): lá van bằng kim loại, xoay quanh trục.
• Trục & cơ cấu gạt: kết nối cánh với cần gạt hoặc tay quay.
• Chốt khóa: giữ cố định vị trí khi điều chỉnh.
• Một số loại có gioăng miệng cánh (seal) giúp giảm rò rỉ gió khi đóng kín.

Nguyên lý hoạt động của van gió tay gạt

Người dùng kéo hoặc đẩy cần gạt, làm cánh van xoay quanh trục. Khi cánh van được chỉnh góc mở từ 0° đến 90°, lưu lượng gió đi qua thay đổi tương ứng. Kiểm tra lưu lượng gió bằng cảm biến hoặc đo lưu lượng trực tiếp để căn chỉnh chính xác.

3. Phân loại van gió tay gạt

Theo chức năng

• Volume Damper: điều chỉnh lưu lượng gió tại nhánh ống.
• Shut‑off Damper: dùng để mở/đóng toàn bộ dẫn gió.
• Fire‑resistant Damper: tích hợp cầu chì nhiệt, dùng để ngăn lửa lan theo duct.

Theo cách điều khiển thủ công

• Cần gạt (Lever): thao tác nhanh, ghi dấu vị trí.
• Tay quay (Worm gear): chính xác hơn, dùng khi cần khóa chặt.

Theo kiểu lắp

• Van inset/slip‑in: lắp vào trong ống, tiết kiệm không gian.
• Van có khung bích: lắp giữa hai đoạn ống hoặc giữa ống và hộp gió.

4. Vai trò quan trọng của van tay gạt trong hệ thống thông gió

- Cân bằng lưu lượng gió: Van tay gạt giúp phân bổ gió đều tại các nhánh ống, đảm bảo không gian được cấp đủ gió.

- Điều tiết áp suất: Giúp kiểm soát áp suất tại các khu vực, bảo vệ quạt gió và tránh hiện tượng tiếng ồn, rung động.

- Tiết kiệm năng lượng: Khi điều chỉnh lưu lượng phù hợp, giúp hệ thống hoạt động hiệu quả, không hoạt động quá tải, giảm điện năng tiêu thụ.

- An toàn - Phòng cháy: Một số van tích hợp cầu chì nhiệt tự đóng khi cháy, góp phần ngăn lửa lan theo hệ thống ống gió.

5. Ưu và nhược điểm của van gió tay gạt

6. Ứng dụng thực tế của van gió tay gạt

Nhà dân - chung cư - văn phòng

• Van tại miệng gió cấp để chỉnh lượng khí vào phòng.
• Van tại hộp kỹ thuật giữa tầng để cân bằng lưu lượng.

Nhà máy - Xưởng sản xuất

• Chia gió về các khu vực sản xuất, kho bãi.
• Sử dụng van shut‑off để biệt lập một số khu vực.

Trung tâm thương mại - Rạp chiếu - Phòng họp

• Kiểm soát áp suất trong phòng kín.
• Điều chỉnh dòng gió theo giờ hoặc sự kiện cụ thể.

Bệnh viện - Phòng sạch

• Sử dụng van đặc biệt (thép không gỉ, gioăng kín) để kiểm soát dòng gió sạch/ô nhiễm giữa các khu vực.

7. Hướng dẫn lắp đặt & bảo trì

Lắp đặt van gió tay gạt

• Xác định đúng kích thước ống - Van phải vừa khít để không gây rò rỉ.
• Lắp đúng chiều gió - Cánh van phải hướng theo chiều dòng khí.
• Có vạch số trên cần gạt để ghi nhận mức mở gió (ví dụ: 0-5).
• Căn chỉnh và siết chốt khóa để cố định vị trí.

Bảo trì van gió tay gạt

• Vệ sinh định kỳ (6-12 tháng): loại bỏ bụi, làm sạch cánh và khung.
• Bôi trơn trục:

. Van có tay quay dùng mỡ chịu nhiệt.

. Van cần gạt: kiểm tra bánh răng và siết chốt.

• Kiểm tra chốt khóa, cần gạt - đảm bảo vận hành trơn tru.

8. So sánh với van gió tự động (motorized damper)

9. Mẹo chọn mua van gió tay gạt

• Kích thước phù hợp: đảm bảo vừa kín khít với ống/box.
• Chất liệu: ưu tiên thép mạ kẽm hoặc inox cho môi trường ẩm.
• Cơ chế điều khiển: gạt tay tiện nhanh, tay quay chính xác.
• Seal gioăng: nếu cần giảm rò rỉ, chọn loại có gioăng cao su.
• Nhãn hiệu: ưu tiên hãng có chứng chỉ, bảo hành, ví dụ: Ruskin, VENTS, Vihem1, Tân Đại Phong tại Việt Nam.

10. Van gió tay gạt trong thực tế tại công trình Việt Nam

Tại các tòa nhà cao tầng, van gió tay gạt thường được lắp đặt tại:

• Ống gió chính tại tầng kỹ thuật, để chia lưu lượng cho các nhánh.
• Ống gió nhánh cấp/giải nhiệt cho từng khu vực như văn phòng, hội trường.
• Trên trần thạch cao, gần miệng gió cấp để điều chỉnh cục bộ dòng khí cho từng phòng.

Ví dụ, tại một dự án chung cư cao cấp ở TP.HCM, hệ thống điều hòa trung tâm VRF được thiết kế kèm ống gió cấp phân tầng. Mỗi tầng sử dụng 1-2 van tay gạt để cân chỉnh lưu lượng theo nhu cầu thực tế, giúp tiết kiệm năng lượng và giảm độ ồn từ quạt cấp chính.

11. Quy trình kiểm tra - nghiệm thu van gió tay gạt

Trong quá trình thi công HVAC, việc kiểm tra và nghiệm thu van gió tay gạt được thực hiện theo 4 bước:

1. Kiểm tra kích thước: van phải đúng kích thước theo bản vẽ shopdrawing.
2. Kiểm tra cơ khí: cánh mở trơn tru, không kẹt, không rò rỉ tại trục.
3. Thử điều chỉnh: kiểm tra khả năng đóng/mở cánh ở nhiều góc khác nhau.
4. Ghi chú vị trí van và góc mở lên bản vẽ hoàn công.

Trong thực tế, đội kỹ thuật bảo trì tòa nhà sẽ sử dụng máy đo lưu lượng gió (balometer) để đo và chỉnh van tay gạt sao cho gió phân bố đồng đều giữa các khu.

12. Van tay gạt và tiêu chuẩn kỹ thuật

Một số tiêu chuẩn kỹ thuật liên quan đến van tay gạt trong hệ HVAC gồm:

• SMACNA (USA): quy định chi tiết về cấu tạo, độ kín, độ dày vật liệu và vị trí lắp đặt van.
• ASHRAE: đưa ra các thông số vận hành như tổn thất áp suất qua van, góc đóng mở tối ưu.
• TCVN 5687:2010 (Việt Nam): quy chuẩn kỹ thuật thiết kế thông gió - điều hòa không khí.

Việc chọn van đạt tiêu chuẩn giúp:

• Giảm tổn thất áp suất cục bộ (ΔP) trong ống.
• Đảm bảo an toàn khi vận hành hệ thống.
• Dễ dàng thuyết minh kỹ thuật trong hồ sơ thiết kế hoặc nghiệm thu.

13. Tích hợp thiết kế HVAC hiện đại (Revit - BIM)

Hiện nay, việc thiết kế HVAC đều thực hiện trên các phần mềm như AutoCAD MEP, Revit. Van gió tay gạt được mô phỏng trực tiếp trong các model BIM 3D, với các thông số như:

• Kích thước: DxR hoặc Ø (nếu là ống tròn).
• Vị trí trong ống, trong trần, khoảng cách từ miệng gió.
• Góc mở thiết kế ban đầu (thường từ 45°-60° để đảm bảo tổn thất hợp lý).

Điều này giúp:

• Dễ dàng phối hợp ngành điện, nước, kết cấu trong bản vẽ tổng thể.
• Giảm xung đột (clash) giữa các bộ môn, tăng tốc độ thi công.
• Tự động xuất khối lượng - BOQ cho báo giá & đặt hàng.

Van gió tay gạt là thiết bị cơ bản nhưng giữ vai trò quan trọng trong hệ thống HVAC. Với tính ổn định, chi phí hợp lý và độ bền cao, nó là lựa chọn tối ưu cho các hệ thống cấp khí quy mô vừa, nhỏ hoặc các vị trí cần điều chỉnh lưu lượng thủ công. Khi lựa chọn đúng kích thước, chất liệu và cách lắp đặt phù hợp, hệ thống thông gió vận hành ổn định, ít sự cố và tiết kiệm chi phí. Với các hệ thống cần tự động hóa, bạn có thể dùng van tay gạt kết hợp hoặc thay thế bằng van tự động.

FAQs - Câu hỏi thường gặp

Khi nào nên dùng van tay gạt thay vì van tự động?

Khi hệ thống không cần điều khiển tự động, hoặc đặt trong không gian kỹ thuật dễ thao tác thủ công. Đặc biệt phù hợp khi công trình yêu cầu chi phí đầu tư tiết kiệm nhất có thể.

Van tay gạt có chống cháy được không?

Có thể dùng loại tích hợp cầu chì nhiệt, đóng tự động khi nhiệt cao (>70-250 °C), phù hợp phòng cháy.

Van tay gạt có thể dùng cho phòng sạch y tế?

Có thể nếu van làm từ inox, có gioăng kín và dễ vệ sinh, tuy nhiên hệ thống thường ưu tiên van VAV hoặc motorized damper.

Có thể thay thế van tay gạt dễ dàng không?

Có, quá trình tháo - lắp van tay gạt trong khi bảo trì dễ dàng nhờ cấu tạo đơn giản và không yêu cầu điện.